ABD. GHAFAR B. ISMAIL &
NUR AZURA BT. SANUSI
Islamic Economics and Finance Research Group Faculty of Economics Universiti Kebangsaan Malaysia
PENGENALAN
Sejarah penggunaan matawang telah melalui beberapa fasa. Bermula daripada empat khalifah terawal (632-661 M), Ummayyad (661-750 M), Abbasid (749-1258 M) dan Ottomans (1324-1691M) dan revolusi industri (1880 hingga tercetusnya Perang Dunia I) dan kadar pertukaran terapung (1973 hingga kini), matawang telah digunakan dengan meluas untuk tujuan pertukaran (seperti jual-beli barang dan perkhidmatan), simpan nilai (diinstitusi kewangan) juga untuk pelaburan (menghasilkan dividen).
Pada masa pemerintahan Islam, penggunaan wang logam khususnya emas dan perak telah digunakan sebagai perantara pertukaran utama urusniaga antara kerajaan-kerajaan Islam. Namun begitu, selepas tahun 1880 kebanyakan negara (termasuk negara Islam) menggunakan wang yang disandarkan kepada emas (atau dipanggil piawaian emas). Namun begitu, pada tahun 1960an dan 1970an khususnya selepas kejatuhan sistem Bretton Woods telah menyaksikan berlaku peralihan penggunaan sistem daripada piawaian emas kepada wang fiat. Antara negara terawal yang memperkenalkan wang fiat adalah negara China. Perkembangan terkini pula menunjukkan akibat kedudukan wang fiat yang tidak stabil, mudah dispekulasi dan dimanipulasi serta terdedah kepada risiko pasaran, maka berlaku peralihan minat kepada penggunaan wang logam dan kembali kepada sistem piawaian emas. Oleh itu, tujuan makalah ini untuk mengupas pandangan Fiqh mengenai pertukaran dan pasaran matawang.
Perbincangan makalah ini dibahagikan kepada empat bahagian. Bahagian 1 ialah pengenalan mengenai sejarah penggunaan matawang. Bahagian 2 menyorot sejarah penggunaan matawang yang bermula daripada pemerintahan Islam. Kemudian penggunaan matawang yang sama jenis ini diubah kepada beberapa jenis yang berbeza. Akibatnya, akan timbul pertukaran matawang yang berbeza jenis. Disamping itu, kini
wujud urusniaga hadapan bagi matawang. Isu-isu semasa ini memberi laluan kepada sarjana Fiqh untuk membahaskannya. Perbahasan ini akan dapat dilihat dalam bahagian 3. Kesimpulan akan dikemukakan dalam bahagian 4.
A. Sejarah Matawang: Bermula dari Pemerintahan Islam hingga Kini
Bermula daripada tempoh pemerintahan empat khalifah terawal (632-661M), Umayyad (661-750 M), Abbasid (749-1258 M) dan Ottomans (1324-1691M), penggunaan wang logam telah meluas hingga meliputi wilayah Sepanyol dan Asia Tengah masing-masing disebelah barat dan timur. Ini menunjukkan wang digunakan untuk urusniaga dalam negeri dan luar negeri serta melibatkan pertukaran wang yang sama jenis (thaman haqiqi). Tetapi mulai 1880, urusan pertukaran wang yang berbeza jenis (thaman istilahi) telah mula dilaksanakan. Urusan pertukaran ini dikembangkan dan dipercepatkan lagi dengan kemunculan telegraph, telepon dan teleprinter. Ini bermaksud urusniaga barangan dan perkhidmatan tidak menghendaki kedua-dua pihak menyerahkan wang ditempat urusniaga tetapi proses debit dan kredit dilakukan dirumah penjelasan (seperti bank). Pada masa yang sama, proses tersebut menghasilkan pertukaran wang berbeza. Oleh itu, perbincangan seterusnya, bahagian ini akan dibahagikan kepada beberapa tahap perkembangan pasaran matawang.
B.Piawaian Emas (1880-1914)
Sistem kewangan yang digunakan kira-kira pada tahun 1880 hingga tercetusnya Perang Dunia I dikenali sebagai Gold Standard atau piawaian emas. Ciri utamanya ialah ia merupakan sistem kadar pertukaran tetap yang nilai paritinya ditetapkan berdasarkan kepada nilai emas. Terdapat dua jenis piawaian emas iaitu: Gold Specie Standard dan Gold Bullion Standard
Di bawah piawaian terdahulu, emas mempunyai dua fungsi. Pertama di peringkat antarabangsa, emas dapat menyelesaikan pembayaran debit dan kredit dalam akaun antarabangsa. Kedua, syiling emas diterima sebagai medium pertukaran dan pembayaran di pasaran domestik. Bagi memenuhi kedua-dua fungsi tersebut terdapat empat syarat bagi emas:
(i) Bank Pusat menjamin untuk membeli dan menjual emas pada harga yang ditetapkan;
(ii) sesiapa bebas mencairkan atau meleburkan emas bagi
tujuan penggunaan yang berbeza;
(iii) pemegang emas berhak memiliki syiling bulion; dan
(iv) import dan eksport emas tidak terhad.
Apabila syarat-syarat tersebut dipenuhi, maka nilai muka dan nilai logam yang dicetak sentiasa sama. Terbukti di bawah Gold Specie Standard kecairan ditentukan oleh kadar pengeluaran emas dan sebanyak mana jumlah emas diperlukan untuk kegunaan industri.
Manakala piawaian terkemudian, aliran wang sama ada sebahagiannya atau keseluruhannya terdiri daripada kertas. Emas diperlukan hanya sebagai aset rizab. Wang kertas boleh ditukarkan kepada emas di bank pengeluar pada nisbah tertentu. Maka bank pengeluar tidak perlu memegang perlindungan kemungkinan pengembangan wang yang boleh dibuat oleh bank pusat.
Dengan itu, volume wang kertas dalam edaran sentiasa melebihi pemegangan logam kewangan.
Dari sini, perkaitan langsung antara matawang dan emas memberi kesan kepada operasi pembayaran antarabangsa. Bagi negara yang mempunyai defisit daripada emasnya dan menyebabkan berlakunya pengurangan volume wang dalam negara yang seterusnya mencetuskan deflasi. Sebaliknya aliran masuk emas yang banyak hingga berlaku surplus boleh menyebabkan inflasi.
Oleh itu perbezaan tingkat harga akan menyebabkan negara defisit meningkatkan eksport dan mengurangkan import bagi memperbaiki imbangan pembayarannya.
Di bawah piawaian emas, turun-naik kadar pertukaran yang dibenarkan terhad kepada julat tertentu yang dikenali sebagai titik atas dan bawah. Variasi kadar emas berlaku dalam pertukaran fizikal emas yang melibatkan kos insurans dan pengangkutan. Jika kadar pertukaran bagi matawang tertentu naik lebih tinggi daripada nilai pariti, maka kos pengangkutan dan insurans membawa emas adalah lebih murah berbanding membeli matawang asing. Maka penghutang menukarkan wangnya kepada emas dan menyelesaikan hutangnya dengan emas berbanding matawang. Namun begitu jika kadar pertukaran jatuh, pemiutang pula akan meminta penyelesaian dalam emas. Sistem ini bebas dari campurtangan kerajaan dan flaktuasi kadar pertukaran serta melibatkan risiko yang kecil.
C.Tempoh antara peperangan (1918-1939)
Keperluan kewangan yang amat besar semasa Perang Dunia I hanya dapat dipenuhi dengan penciptaan wang. Bagi mengelakkan kesan yang
tidak diingini kepada pasaran domestik, kebanyakan negara membatalkan peraturan piawaian emas (Gold Standard). Pada 1933 hanya lima negara Gold Bloc (France, Belgium, Holland, Italy dan Switzerland) masih mengamalkan piawaian emas. Namun pada 1936 sistem ini berakhir apabila berlaku penurunan nilai matawang Perancis dan Switzerland.
Inflasi selepas perang menjadi sebab asas kepada ketaksesuaian pariti pertukaran. Perbezaan kadar inflasi antara negara mencetuskan pariti yang lebih besar bagi perhubungan harga antarabangsa. Contohnya pada 1925, pound sterling terlebih nilai sebanyak 44% berbanding dolar. Proses pembetulan telah dilakukan dengan melibatkan sebilangan negara mengalami devaluasi yang teruk. Tetapi kejatuhan kadar pertukaran satu matawang melibatkan penilaian semula semua matawang lain.
Maka dalam usaha mengembalikan nilai pariti asal atau sebelumnya, negara yang mengalami penurunan nilai matawang ini kemudiannya mempengaruhi kesemua matawang utama dunia.
Gangguan sistem kewangan antarabangsa dalam era peperangan bukan hanya disebabkan oleh inflasi dan devaluasi. Bermula 1931 dan selepasnya, beberapa negara telah memperkenalkan kawalan pertukaran matawang sebagai tindak balas akibat krisis tersebut. Keperluan utamanya adalah bagi memastikan rizab kadar pertukaran asing yang mencukupi dan dapat memenuhi pembayaran semasa. Untuk itu, kerajaan telah mengamalkan kawalan ke atas import dan eksport pertukaran asing, dan pengukuran yang diambil mempamerkan dua ciri utama bagi sistem pencatuan pertukaran asing; sekatan ke atas eksport modal dan tuntutan menyerahkan hasil kutipan matawang asing daripada eksport modal dan tuntutan menyerahkan hasil kutipan matawang asing daripada eksport atau transaksi kewangan kepada negara. Tercetusnya Perang Dunia II memaksa negara-negara yang sebelum ini tidak berbuat demikian turut mengenakan kewalan pertukaran matawang.
D.Tempoh Piawaian Pertukaran Emas (1944-1970)
Keperitan akibat Perang Dunia II telah merangsang Amerika Syarikat dan Britain untuk membentuk sistem kewangan yang bebas, stabil dan berbentuk multilateral pada tahun 1943. Oleh itu, persidangan Breton Woods telah diadakan pada Julai tahun tersebut. Implikasinya, wujud persepakatan kedua-dua negara menggunakan konsep piawaian emas dan menubuhkan tabung Kewangan Antarabangsa (IMF) yang bertanggungjawab mengawalselia operasi sistem tersebut.
Hasilnya, setiap negara ahli IMF telah mencapai objektif kadar pertukaran yang stabil (dalam lingkungan julat tetap yang dibenarkan) dengan mengikat matawang masing-masing relatif kepada emas atau USD dan berusaha supaya fluktuasi kadar pertukaran berada dalam lingkungan lebih kurang 1%.
Dalam sistem Bretton Woods, aspek yang paling penting adalah rizab matawang. Pada 1944, US telah menetapkan belian dan jualan emas antara IMF dan bank pusat lain adalah pada kadar USD35 per auns emas. Oleh kerana USD dapat diubah kepada emas maka kebanyakan rizab matawang negara lain adalah dalam bentuk emas dan USD bagi mendapatkan faedah bunga. Tambahan pula, kebolehubahan tersebut secara tidak langsung dianggap sebagai rujukan pariti, dan kebanyakan bank pusat menggunakan USD sebagai instrumen untuk campur tangan dalam pasaran bagi mengekalkan kadar pertukaran matawang masing-masing. USD juga menjadi medium pre-dominan dalam transaksi antarabangsa.
Walau bagaimananpun, negara-negara yang mengalami defisit imbangan pembayaran yang kekal dibenarkan menyelaraskan kadar pertukaran matawang masing-masing bagi membolehkan penyelarasan imbangan pembayaran dilakukan. IMF juga telah mewujudkan dana kredit (The Ordinary Drawing Rights) bagi membantu negara yang mengalami masalah imbangan pembayaran. Amaun kredit yang diberikan bergantung kepada kouta setiap negara dan ditentukan berdasarkan ukuran Keluaran Dalam Negara Kasar, rizab matawang, dan volume dan flaktuasi perdagangan luar.
Sekitar tahun 1950an sistem tersebut berjalan dengan baik kerana nilai USD adalah stabil. Namun begitu, sekitar 1960an, Amerika Syarikat mengalami defisit yang tinggi. Rentetan tersebut, pada Ogos 1971 timbul kebimbangan kemampuan kebolehubahan USD kepada emas. Maka pada 15 Ogos 1971, Amerika Syarikat telah mengumumkan nilai USD tidak boleh ditukar kepada emas. Kesannya, kebanyakan negara mengikut jejak German dan Holland mengamalkan sistem matawang terapung.
Pada Januari 1973, akibat tekanan matawang, lira menekan hingga memaksa kerajaan Itali mengasingkan daripada pasaran pertukaran matawang. Pada bulan yang sama Switzerland dipaksa membiarkan fluktuasi matawang franc secara bebas. Pada 13 Februari 1973, Amerika
Syarikat telah menurunkan nilai USD sekali lagi dan meningkatkan harga emas daripada USD38 kepada USD42.22 per auns. Seterusnya Switzerland dan Jepun telah menilai semula matawang masing-masing kepada 12% dan 7 ½%.Akibatnya Sistem Bretton Wood dengan pariti tetap berakhir.
E.Kadar Pertukaran Terapung
Semenjak 1973, sistem kadar pertukaran yang diamalkan mempunyai pelbagai ciri. Sebahagian besar negara maju mengamalkan bentuk kadar pertukaran terapung yang ‘dikawal’ atau ‘diurus’. Sebahagian negara Eropah yang diketuai oleh German, membentuk kesatuan matawang Eropah (EMU) dengan menetapkan kadar pertukaran antara negara nilai dan membiarkan terapung dengan negara lain. Oleh kerana, negara yang mengamalkan kadar pertukaran terapung secara bersama atau berasingan merupakan penyumbang terbesar perdagangan dunia. Maka, kadar pertukaran terapung amat meluas penggunaannya.
Namun begitu, sebahagian negara membangun masih menetapkan matawangnya kepada USD, seperti Malaysia (bermula September 1998) dan Hong Kong atau matawang lain seperti Brunei dengan Sing Dollar. Sebahagian yang lain pula, menjajarkan matawangnya dengan ‘Special Drawing Rights’ atau ‘bakul matawang’.
Pengenalan kadar pertukaran terapung bukan dianggap kaedah terbaik untuk menyelesaikan sistem kewangan antarabangsa, tetapi sekadar pengganti kepada kegagalan kadar pertukaran tetap. Oleh itu, setiap negara harus berusaha untuk mengekalkan kewangan dan ekonominya tersusun dengan baik dan seterusnya fluktuasi kadar pertukaran yang mendadak dapat dielakkan. Namun begitu, krisis kewangan 1997 menyaksikan kadar pertukaran di beberapa negara Asia Timur seperti Thailand, Malaysia dan Indonesia mengalami susut-nilai yang mendadak. Maka, timbul persoalan lain iaitu adakah sistem kewangan antarabangsa perlu diubah? Apakah bentuk perubahan tersebut? Apakah dinar merupakan sebahagiannya? Bagaimana dengan urusniaga matawang?
F.Pandangan Fiqh mengenai Urusniaga Matawang
Perbincangan dibahagian 2 menunjukkan bahawa matawang fiat telah digunakan dengan meluas di semua negara. Contohnya, di negara Islam juga telah wujud wang fiat tersebut dengan nama yang berbeza, seperti
Ringgit Malaysia di Malaysia, Rupiah di Indonesia, Taka di Bangladesh dan Rial Arab Saudi. Ditambah pula dengan wujudnya urusniaga barangan dan perkhidmatan antara negara. Bermakna urusniaga ini memerlukan penjualan dan pembelian sesuatu matawang terhadap matawang lain. Disamping itu juga dengan wujudnya pasaran derivatif yang melaksanakan dagangan opsyen dan kontrak hadapan kewangan termasuk opsyen ekuiti dan opsyen indeks saham, kontrak hadapan indeks saham dan matawang. Maka, terdapat pelbagai kontrak baru muncul yang melibatkan urusniaga matawang antaranya urusniaga lani, kontrak future, kontrak forward, kontrak opsyen dan swap. Oleh itu bahagian ini akan dimulai dengan perbincangan pandangan Fiqh mengenai pertukaran matawang dan seterusnya urusniaga matawang yang melibatkan urusniaga lani, kontrak future, kontrak forward, kontrak opsyen dan swap.
G.Pertukaran matawang dan Bai’ al-sarf
Urusniaga pertukaran matawang melibatkan pertukaran antara pelbagai jenis matawang di pasaran pertukaran asing. Manakala bai’ al-sarf pula merujuk kepada pertukaran yang melibatkan thaman haqiqi (logam khususnya emas dan perak). Menurut bahasa sarf bermaksud pertambahan (al-Zuhaily 1998: 652). Manakala dari segi istilah membawa maksud jual beli matawang (BIRT 1998: 55). Terdapat juga pendapat lain yang menyatakan sarf bermaksud penjualan matawang sejenis atau tidak sejenis sama ada dalam bentuk logam (thaman haqiqi) atau dalam bentuk matawang lain seperti kertas yang diberi nilai tertentu (thaman istilah) (al-Zuhaily 1996: 652).
Dalam membahaskan pandangan Fiqh tentang pertukaran matawang yang berlaku kini, terdapat dua pendapat utama. Pandangan pertama menyokong pertukaran matawang yang melibatkan wang fiat adalah sama dengan bai’ al-sarf, menegaskan matawang kertas boleh menggantikan emas dan perak kerana fungsinya sebagai perantara pertukaran. Manakala pandangan kedua pula tidak bersetuju bahawa pertukaran matawang (wang fiat) boleh disamakan dengan bai’ al-sarf. Mereka berpendapat bai’ al-sarf hanya melibatkan pertukaran matawang yang diperbuat daripada emas dan perak dan tidak melibatkan wang yang diiktiraf mempunyai kuasa beli dalam sesebuah negara seperti wang kertas. Implikasinya jika pertukaran tersebut tidak melibatkan emas atau perak, maka pertukaran tersebut tidak perlu dikenakan syarat-syarat pertukaran sebagaimana bai’ al-sarf. Kesimpulannya pertukaran matawang yang berbeza yang dikategorikan hanya sebagai thaman istilahi tidak boleh
disamakan dengan bai’ al-sarf. Tambahan pula menurut Imam Abu Hanifah dan Abu Yusuf, matawang selain emas dan perak seperti al-fulus tidak tertakluk kepada hukum riba al-fadl.
Namun begitu, menurut Imam Ibn Taimiyyah dan sebahagian mazhab Maliki, sesuatu yang berfungsi sebagai perantara pertukaran, pengukur dan penyimpan nilai dikenali sebagai thaman, tidak terbatas hanya kepada emas dan perak sahaja. Dengan itu, matawang hari ini (wang kertas atau wang fiat) mempunyai ciri-ciri thaman dan sebarang pertukaran matawang berbeza adalah sama seperti bai’ al-sarf dibenarkan dalam kuantiti yang berbeza tetapi penjelasannya perlu dilakukan secara tunai.
Oleh sebab itu, dengan menggunakan metodologi qiyas, pertukaran matawang (wang fiat) mestilah tertakluk kepada syarat-syarat pertukaran dalam bai’ al-sarf. Syarat-syarat tersebut adalah:
1. Penerimaan pertukaran sebelum dua pihak yang berkontrak berpisah. Disyaratkan pada kontrak sarf supaya tukaran diterima semuanya sebelum kedua pihak yang berkontrak berpisah antara satu sama lain. Ia bertujuan untuk mengelakkan riba al-nasi’ah. Tambahan juga bagi mengelakkan berlakunya jualan hutang dengan hutang (bai’ al-kali bi kali). Terdapat perbezaan pendapat mengenai tempoh masa serahan dalam pertukaran matawang iaitu:
i.
Shafie dan Abu Hanifah – sah serah menyerah selama mana kedua-dua pihak (penjual dan pembeli) masih berada dalam majlis akad.
ii.
Imam Malik – dikehendaki serah menyerah daripada kedua-dua pihak dengan serta merta. Oleh yang demikian sekiranya berlaku kelewatan penyerahan daripada salah satu pihak, maka pertukaran itu tidak sah walaupun kedua-dua pihak masih berada dalam majlis akad.
2.Tamathul (persamaan)
Penjualan yang sama jenis seperti perak dengan perak atau emas dengan emas mestilah sama timbangnya, walaupun berlainan dari segi kualiti dan pencanaian. Syara’ tidak
mengharuskan jual beli matawang yang sama jenis dengan harga yang lebih atau kurang (tidak sama kuantitinya) seperti RM 100 ditukar dengan RM90 atau ditangguhkan cara penyerahannya oleh satu pihak. Urusniaga ini akan menyebabkan wujudnya riba al-nasi’ah (BIRT 1998:37). Oleh itu, pertukaran matawang perlu dijual secara bersamaan dari segi kadar dan nilainya, bukan dari segi sifat matawang.
3.Tidak berlaku khiyar dalam kontrak
Tidak diharuskan terdapat khiyar syarat dalam kontrak sarf pada dua pihak yang berkontrak atau salah seorang daripadanya. Terdapatnya khiyar dalam kontrak akan mencatatkan penerimaan yang disyaratkan. Kontrak terbatal jika disyaratkan khiyar didalamnya. Namun begitu, khiyar ru’yah dan khiyar ‘aib diharuskan kerana sempurna. Bagi pertukaran matawang, khiyar ru’yah tidak tergambar kerana kontrak itu sah ke atas bandingannya (nilai matawang) dan bukan ainnya (sifat matawang).
4.Tidak berlaku penangguhan
Disyaratkan dalam kontrak sarf tidak ada penangguhan oleh kedua pihak yang berkontrak atau salah seorang daripadanya. Ini kerana penerimaan dua barang tukaran adalah perlu sebelum berpisah. Penangguhan melewatkan penerimaan akan menyebabkan kontrak menjadi rosak.
Wujud persepakatan ulama’ berkaitan dengan pertukaran matawang yang berbeza pada kadar yang berbeza adalah diharuskan urusniaga lani. Majoriti sarjana Islam berpendapat hanya urusniaga lani sama ada domestik atau global adalah diharuskan di sisi syara’. Urusniaga lani melibatkan penjelasan secara tunai oleh kedua-dua pihak. Didapati secara jelas, urusniaga lani yang melibatkan kedua-dua pihak menjelaskan pembayaran secara tunai dapat menyelesaikan masalah riba, gharar dan meminimumkan kebarangkalian untuk melakukan spekulasi.
H.Kontrak Hadapan
Walaupun pasaran hadapan (future, forward dan opsyen) memberi beberapa sumbangan kepada aktiviti ekonomi seperti membantu pengusaha mengurus dan mengelak risiko perubahan kadar pertukaran. Tetapi timbul persoalan adakah urusniaga dalam pasaran hadapan
kewangan dibolehkan oleh syara’? ketiadaan dalil yang jelas tentang berurusniaga dalam pasaran hadapan melahirkan berbagai-bagai pendapat ulama’ dan fuqaha’. Kepelbagaian pendapat inilah yang menyebabkan tiada suatu kesimpulan yang menyakinkan.
Jika dalam urusniaga pasaran hadapan melibatkan penangguhan, maka hadis berikut amat berkait:
‘Malik bin Anas mengatakan bahawa beliau mahu menukar seratus dinar kepada dirham dan beliau telah dipanggil oleh Talha bin Ubaidullah. Kedua-duanya bersetuju dengan pertukaran ini. Talha mengambil dinar daripada Malik dan mula menyimpannya. Kemudian Talha menyuruh Malik menunggu dengan sabar sehingga juruwangnya kembali daripada Ghabaa’ (suatu tempat berhampiran dengan bandar Madinah). Mendengar ini, Saidina Umar berkata, “Tidak, demi Allah! Jangan tinggalkan Talha tanpa menerima dirham kamu. Rasulullah S.A.W bersabda bahawa pertukaran antara emas dengan emas merupakan riba kecuali pertukaran antara tangan dengan tangan (tunai tanpa ada penangguhan) dan pertukaran bijirin dengan bijirin adalah riba kecuali pertukaran antara tangan dengan tangan (tunai tanpa ada penangguhan) dan pertukaran barli dengan barli merupakan riba kecuali pertukaran antara tangan dengan tangan (tunai tanpa ada penangguhan) dan pertukaran garam dengan garam adalah riba kecuali pertukaran antara tangan dengan tangan (tunai tanpa ada penangguhan).
(Diambil daripada Kitab Muatta – Imam Malik dan Kitab Sahih al-Bukhari – Imam Bukhari)
Menurut Imam Shafie di dalam kitabnya al-Umm, hadis di atas jelas membuktikan bahawa pertukaran matawang adalah tidak sah sekiranya pembayaran dilakukan secara bertangguh walaupun telah disepakati oleh dua pihak yang berakad tentang nilai serta tempoh penyerahan.
Hujah ini disokong oleh Syeikh Faisol Bin Abdul Aziz al-Mubarak, pengarang kitab Nail al-Autar dengan membawa sebuah hadis lain yang berbunyi “Hafiz bin Umar menyampaikan kepada kami katanya: “Su’bah menyampaikan kepada kami katanya: Habib bin Abu Sabit mengkhabarkan kepada aku katanya : Aku mendengar Abu Minhal katanya: Aku bertanya al-Barak bin Azib dan Zaid bin Arqam r.a tentang pertukaran. Mereka berdua berkata: sahabatku lebih baik daripadaku. Keduanya berkata:
Rasulullah S.A.W melarang menjual emas dengan wang dirham secara berhutang (secara bertangguh). Ibnu Rusydi (pengarang kitab Bidayatu al-Mujtahid menegaskan bahawa semua ulamak bersepakat mengenakan syarat tunai (tiada penangguhan) terhadap jual beli mata wang.
Hukum menunda waktu penyerahan bagi sebahagian daripada matawang pula dapat diterangkan melalui contoh berikut. Katakan si A membuat pertukaran matawang dengan si B. Sekiranya si A hanya mengambil setengah sahaja daripada pertukaran tersebut sementara setengah lagi ditunda penyerahan kepada si A di suatu tempoh masa yang telah ditetapkan bersama maka kontrak tersebut adalah tidak sah di sisi Imam Shafi’iyy. Manakala Imam Abu Hanifah, Muhammad dan Abu Yusuf mengambil pendekatan yang berbeza terhadap perkara ini. Mereka berpendapat bahawa hanya kontrak matawang tertunda sahaja yang terbatal atau tidak sah. Manakala matawangnya telah diserahkan di dalam majlis akad berkenaan adalah sah di sisi syarak. Oleh yang demikian, bagi masalah penundaan penyerahan kesemua bahagian matawang tersebut ke satu tempoh tertentu adalah lebih utama akan terbatal atau tidak sah di sisi syarak.
Menurut Wahbah al-Zuhaili (1996:j.4,ms.653) pula, beliau tidak meluluskan bentuk kontrak ini adalah disebabkan kerana beliau khuatir sekiranya berlaku penangguhan pertukaran tersebut ianya hanya akan membawa kepada berlakunya riba nasi ah. Sekiranya salah seorang memungkiri kontrak tersebut sudah tentu satu pihak lagi akan mengenakan tambahan nilai terhadap pertukaran tersebut akibat melanjutkan tempoh serahan.
Penjelasan diatas menunjukkan syarat pembayaran tunai amat penting dipasaran hadapan. Penjelasan tersebut diperkuatkan lagi oleh pendangan Fahmi Khan yang mengatakan bahawa kontrak hadapan adalah dilarang dengan menegaskan konsep dan praktis urusniaga jenis ini melibatkan riba kerana tidak memenuhi syarat pertukaran al-Nuqud (logam) iaitu al-Tanaqud (tunai) (Mohammed Obaidullah 2000: 3). Manakala menurut Mufti Taqi Usmani (1999), urusniaga future dan forward tidak dibenarkan dalam Islam berdasarkan:
1.Dalam prinsip syariah telah dinyatakan secara jelas bahawa jualan atau belian tidak boleh ditangguhkan ke masa hadapan. Dengan ini semua kontrak future dan forward adalah tidak sah menurut syariah.
2.Dalam kebanyakan urusniaga diakhiri dengan penyelesaian bagi perbezaan harga (untuk mendapatkan keuntungan dari perbezaan harga).
Menurut beliau juga kontrak opsyen adalah janji untuk menjual atau membeli sesuatu pada harga yang spesifik dalam tempoh masa tertentu. Dan janji ini tidak boleh dikenakan sebarang bayaran pada penerima janji sama ada dalam bentuk call option atau put option juga sama ada dalam bentuk komoditi, perak, emas dan matawang.
Menurut pandangan Mohamad Ali Elgari (1999: 81-91), syariah membantah kontrak hadapan konvensional kerana:
1.Semasa majlis kontrak pasaran hadapan, penjual dan pembeli hanya membayar peratusan tertentu yang kecil daripada jumlah pertukaran sebenar. Peratusan tersebut dibayar kepada rumah penjelasan bukannya kepada pihak yang berkontrak. Oleh itu kontrak hadapan tidak boleh diterima kerana perletakan wang pendahuluan sebelum melaksanakan sesuatu kontrak dianggap sebagai judi mengikut pandangan syara’.
2.Apabila kontrak hadapan berlaku, pembeli perlu menunggu sehingga penjual menyerahkan pertukaran kepadanya, kemudian baru boleh penjual menyerahkan pertukaran kepadanya, kemudian baru boleh menjualnya. Walau bagaimanapun, ini tidak berlaku dalam pasaran hadapan. Urusniaga jual beli berlaku beberapa kali sebelum pertukaran sebenar (penyerahan fizikal).
Menurut beliau lagi, penerimaan syariah terhadap pasaran hadapan harus bertitik tolak daripada:
1.Keperluan melindung risiko adalah sah dari segi syara’. Jadi perlu ada satu instrumen untuk tujuan tersebut yang dibolehkan oleh syara’ yang perlu dibangunkan.
2.Keperluan yang dibolehkan oleh Islam adalah dalam pengeluaran aset benar dan perkhidmatan dan ia adalah sah.
Tetapi kadar bunga, matawang, indek stok hadapan tidak dibolehkan dalam pasaran hadapan.
3.
Andaian kontrak hadapan adalah kontrak penjualan. Oleh sebab itu ia tidak dibenarkan. Walau bagaimanapun, ada pendapat yang menyatakan bahawa pasaran hadapan bukan kontrak jualan tetapi perjanjian untuk membeli dan menjual. Oleh sebab itu ia perlu dikaji dari sudut syara’.
Seterusnya menurut Chapra (1992: 22-25), pasaran hadapan yang membenarkan operasi jualan pendek ialah suatu bentuk spekulasi yang tidak mendatangkan apa-apa faedah ekonomi. Elemen spekulasi dalam jualan pendek menyebabkan kontrak hadapan tidak diterima. Spekulasi boleh menyebabkan berlakunya gharar fasih dan gharar yasir. Dengan kewujudan spekulasi dalam pasaran hadapan matawang, maka para sarjana Islam meletakkan hukum haram di sisi syara’.
Muhammad Akram Khan (1988: 31-35) pula berpandangan bahawa pasaran hadapan adalah asing dalam perundangan Islam kerana:
1.Ia melibatkan urusniaga tanpa pertukaran sebenar (penyerahan fizikal) kepada pembeli dimana ia dilarang keras oleh Rasulullah S.A.W.
2.Pasaran hadapan mempunyai unsur-unsur ketidakpastian kerana boleh berlaku perubahan gred, tempat serahan, kadar pertukaran yang dipersetujui malah tarikh tetap kontrak kerana ia boleh diselesaikan pada bila-bila masa sebelum tarikh matang. Urusniaga ini mempunyai unsur bai’ al-gharar yang dilarang oleh Rasulullah S.A.W. Tambahan pula berlakunya penjelasan/pertukaran matawang bagi kedua-dua pihak ditangguhkan pada masa hadapan. Maka wujud gharar yang tinggi.
3.Wujud manipulasi dalam pasaran hadapan.
Namun begitu, Syed Abdul Jabbar Shahabudin (1988: 71-76) menyatakan pelabur boleh melakukan pertukaran penyerahan fizikal dalam pasaran hadapan. Kemungkinan berlakunya ketidakupayaan memenuhi terma-terma kontrak lebih tinggi dalam pasaran forwad berbanding future kerana dalam future wujud mekanisme jaminan daripada rumah penjelasan. Berkaitan manipulasi pula, beliau berpendapat manipulasi
dalam pasaran hadapan dapat diminimumkan kerana wujud beberapa mekanisme pengawalan manipulasi seperti had dan laporan kedudukan semasa pelanggan atau pelabur, larangan melakukan urusniaga secara mendahului pelanggan dan pengasingan akaun pelanggan.
Manakala Mohammad Obaidullah (2002: 1-18) menimbulkan persoalan berikut: adakah masih wujud illah gharar dalam pertukaran matawang yang melibatkan kontrak future? Ini kerana menurut beliau dalam pasaran tidak wujud kekangan dalam menawarkan matawang pada tempoh matangnya, kebarangkalian menghadapi kegagalan menyerahkan matawang pada tempoh matangnya tidak boleh dijadikan pertimbangan. Tambahan pula kontrak future telah distandardisasikan dan prosuder operasi yang telus dipercayai akan meminimumkan kebarangkalian tersebut. Oleh sebab itu terdapat sarjana Islam yang mengharuskan kontrak future. Menurut mereka illah gharar hanya sesuai pada pasaran primitif dan tidak tersusun. Tambahan pula, terdapat pandangan minoriti yang tidak menerima syarat bai’ al-sarf dalam penggunaan wang fiat menyatakan urusniaga yang melibatkan kontrak hadapan ini dibenarkan kerana tidak melibatkan riba.
Dalam urusniaga swap pula, menurut Mufti Taqi Usmani (1999) swap tidak dibenarkan dalam Islam kerana salah satu prinsip syariah menyatakan dua urusniaga tidak boleh disekalikan.
KESIMPULAN
Pelbagai pendapat dan padangan berkaitan penerimaan penggunaan urusniaga dan kontrak hadapan bagi pertukaran matawang. Umumnya, secara jelas semua ulama dan sarjana Islam mengharuskan kontrak spot. Namun begitu penerimaan penggunaan kontrak hadapan (future, forward dan option) masih menjadi perbincangan hebat. Secara jelas dan terperinci dalam kontrak bai’ al-sarf tidak dibenarkan berlaku penangguhan pertukaran dan penerimaan serta hendaklah penyerahan berlaku sebelum kedua-dua pihak yang berkontrak berpisah. Namun begitu timbul persoalan bolehkan konsep bai’ salam digunakan bagi mengimplementasikan ke dalam konsep pertukaran matawang. Seterusnya bolehkah penerimaan penggunaan kontrak hadapan ini bersandarkan kepada konsep maslahah khususnya maslahah dharuriyah. Persoalan ini masih boleh dikupas.
دينار امس درهم ڤراق 